18 april 2019 Witte Donderdag
Grieks-Romeinse context
In Rome staat een kerk, de San Clemente, die gebouwd is op een oud heidens heiligdom. Je kunt dus met de trap naar beneden ongeveer twee duizend jaar terug in de tijd.
Daar beneden zijn een aantal kamers, die ons een idee geven van hoe de mensen in de tijd van Jezus hun godsdienstige samenkomsten hielden.
Er was een kamer voor onderwijs, zoals je ook tegenwoordig nog in veel kerken een lokaal hebt voor catechese en er was ook een ruimte waar een stenen tafel staat. Daarop werd geofferd.
Die tafel lijkt erg op onze eigen altaartafel: niet geschikt om gezellig aan te gaan zitten eten, maar wel geschikt om bijvoorbeeld een dier op te offeren. Er is niet veel fantasie nodig om te zien dat de eerste christenen dit soort tafels gebruikten voor hun eigen mis.
Het was in de Grieks-Romeinse wereld van die tijd gebruikelijk om maaltijden te houden met vrienden onder elkaar. Niet alleen om eten binnen te krijgen, maar vooral ook voor de saamhorigheid. Je zou kunnen zeggen, dat men vierde dat men men een hechte groep was en dat men het goed had met elkaar. Meestal begon men dan met eten, waarbij ook verhalen werden verteld, soms met een diepzinnige inhoud en soms ook met veel flauwekul en waarschijnlijk ook vrouwonvriendelijke grappen. Daarna ging men wijn drinken. Dus precies andersom als wij dat vaak doen: wij gaan eerst gezellig borrelen en dan eten. Tussen de maaltijd en het samen borrelen werd een offer gebracht. Kennelijk om aan te geven dat het niet vanzelfsprekend is dat je het goed hebt met elkaar.
Joodse context
In het vroege christendom kwamen de Grieks-Romeinse cultuur en de Joodse cultuur bij elkaar. Ook Joden waren gewend om te offeren en om samen te eten. De twee belangrijkste Joodse feesten laten dat zien. Op Grote Verzoendag worden bijvoorbeeld twee lammetjes geofferd. Oorspronkelijk werd één lam ter plekke geslacht en de andere de woestijn in gestuurd. Bij het tweede lam werden alle fouten die de mensen hadden gemaakt uitgeschreeuwd en meegegeven met het dier. Dat was dus het lam dat de zonden der mensen wegdraagt.
Het andere belangrijke Joodse feest is Pesach, ofwel Pasen. Dat is het moment waarop de gezamenlijke maaltijd van de vrijdag heel nadrukkelijk in het teken staat van de bevrijding uit Egypte.
Hier wordt niet zozeer gevierd dat men het goed heeft met elkaar, maar dat men ooit bevrijd is van de onderdrukking. Ook hier speelt een lam een grote rol. Het werd geslacht, het bloed ervan werd op de deurposten gesmeerd en het dier zelf werd opgegeten. Dit Joodse Pesachmaal staat aan de basis van onze eucharistie, omdat Jezus zelf dat ook vierde met zijn leerlingen.
In de christelijke eucharistie zien we elementen terug uit deze verschillende achtergronden.
Onze eucharistie heeft de volgorde van de Grieks: eerst brood en dan wijn. Misschien ontleend aan die Grieks-Romeins maaltijd vieringen. Maar onze eucharistie bouwt toch vooral voort op de Joodse Paasviering.
Elementen in de eucharistie
We vieren dat we het goed hebben met elkaar, net zoals de Grieks-Romeinse vriendenclubs indertijd.
Maar we zijn niet naïef of blind voor wat er op de wereld aan de hand is.
Op dit moment is het leven voor de meeste mensen niet goed en niet vrij.
We beseffen dat we zelf ook een aandeel hebben in het kwaad dat op de wereld leeft en daarom zeggen we Heer, ik ben niet waardig dat gij tot mij komt, maar spreek slechts één woord en ik zal gezond worden.
Net als de Israëlieten in Egypte beseffen wij dat we als mensen zelf het kwaad niet de wereld uit kunnen krijgen. We kunnen alleen geloven dat het ooit goed komt, omdat God heeft laten zien dat het kwaad dat mensen Jezus aandeden uiteindelijk overwonnen werd door God zelf: God haalde Jezus terug uit de dood, zoals Hij de Israëlieten uit Egypte haalde. Als we dus eucharistie vieren, willen we geloven dat dit ook met ons zal gebeuren na onze dood.
Het is heel belangrijk voor onszelf dat we begrijpen dat we zelf als kwetsbare mensen fouten maken en slechte dingen doen. We kunnen ons voor een deel bevrijden als we begrijpen dat we soms eigenlijk liever andere keuzes hadden gemaakt. Daarom zeggen, of zingen we Lam Gods dat wegneemt de zonden der wereld. En hoe dieper we dit menen en tot ons door kunnen laten dringen, hoe meer bevrijd we ons kunnen voelen. Maar je moet ook weer niet te diep in je eigen slechtheid afdalen, want dan word je moedeloos en dat is niet de bedoeling. Dat luistert nauw.
Als je zegt: Hoor eens, ik ben ook maar een gewoon mens en waar gewerkt wordt, worden fouten gemaakt; dan maak je jezelf in feite tot slaaf van je impulsen en instincten. Je doet maar wat en je voelt je niet vrij om te doen wat je eigenlijk wilt; je geeft het bij voorbaat al op een een goed mens te willen zijn. Je wordt cynisch.
Als je zegt: Ik doe zoveel fout en ik bak er zo weinig van in het leven dat ik niks voor de wereld en de mensen om me heen kan betekenen; dan geloof je in feite niet dat God sterker is dan het kwaad, dat God uit de missers die je maakte in je leven toch nog wel iets goeds geboren kan laten worden.
We vieren dus niet zozeer dat we het nu al goed hebben met elkaar en dat de rest van de wereld die het minder heeft het maar uit moet zoeken. We vieren dat we het ooit na onze opstanding goed zullen hebben met elkaar, samen met iedereen die leeft vanuit de liefde voor God en de naaste. Iedereen dus, die beseft en gelooft dat je leeft omdat God je in dit leven geroepen heeft om vrij en gelukkig te zijn. Iedereen die dankbaar kan zijn voor het leven en als het ware vanzelf ook open staat voor de mensen om zich heen.
Wat vieren we vandaag?
Vanavond begint het grote lijdensverhaal. Het verhaal over Jezus die ervoor koos om te laten zien wat er in feite op de wereld aan de hand is als mensen hun angst en verkramptheid op elkaar afreageren. Het geweld van het afreageren komt uiteindelijk altijd terecht bij de mensen die zich niet kunnen verweren. Maar Jezus koos er ook voor om op die geheimzinnige macht in de werkelijkheid te vertrouwen die we God noemen en die ons mensen in het leven heeft geroepen. Door de opstanding uit de dood maakte Jezus ook zichtbaar dat die macht ons mensen niet loslaat als ons fysieke bestaan ophoudt. En dat betekent dat onze angst en verkramptheid -hoe begrijpelijk ook in ons kwetsbare bestaan- in wezen niet nodig is en ons afreageren dus ook niet. Dat betekent ten slotte ook dat we kunnen geloven dat uiteindelijk alles goedkomt. Niet alleen met ons, maar ook met de rest van de wereld. Witte Donderdag is een dubbelzinnig feest. We vieren aan het begin van het lijdensverhaal de gezamenlijke toekomst voor alle mensen. Daarom is de kleur ook wit. Amen.